دژ برازجان تنها کاروانسرای تمام سنگ ایران - وبلاگ بخار

به گزارش وبلاگ بخار، در مرکز شهر برازجان اثری بسیار ارزشمند و زیبا به نام دژ قرار گرفته است که از بناهای باشکوه در دوره قاجاریه به شمار می رود و در سال 1250 هجری شمسی بنا به دستور حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک شیرازی و با معماری هنرمندانه حاج محمدرحیم شیرازی ساخته شده است.

سبک بنای این ساختمان عظیم که در اصل کاروانسرا بوده متعلق به دوره قاجاریه است و به شکل بسیار باشکوهی ساخته شده، به طوری که دیدن آن انسان را به متعجب می نماید. مصالحی که در ساختن این کاروانسرای عظیم به کاررفته همه از سنگ و چاری (مصالح محلی مانند ساروج) بوده و دیوارها و کف ساختمان از تخته سنگ های عظیم و کوچک پوشیده شده است.

این بنای عظیم که در سراسر استان های فارس و بوشهر نمونه آن کمتر به چشم می خورد در فارس نامه ناصری نوشته میرزا حسن حسینی چنین به آن اشاره شده است: نزدیک به 40 هزار تومان رواج به خرج او رفته و مانندش در بسیاری عمارت و استحکام بنیان درکارونسرایی فارس نباشد. طوری که پس از گذشت یک قرن و ربع همچنان راسخ و پابرجای باقی مانده است.

از این ساختمان باشکوه تا سال 1300 هجری شمسی به عنوان کاروانسرا استفاده می شد و چون برازجان در جهت تجاری بندر بوشهر به شیراز قرار داشت کاروانیان و تجاری که قصد عبور از این جهت را داشتند هنگام ورود به شهر در این کاروانسرا اقامت می کردند.

مساحت کل این بنا برابر با 7هزار مترمربع بوده که زیر بنایی معادل 4200 مترمربع مسقف و حیاطی 1800 متری رادار است. این بنا دارای چهار برج، هر یک به ارتفاع 70/12 متر است. اندازه ضلع شرقی غربی آن به طول 90 متر و اندازه ضلع شمالی جنوبی آن به عرض 70 متر بوده که درمجموع با داشتن 68 باب اتاق، سه شاه نشین و دو اندرونی شکوهی خاص به این شهر بخشیده است.

از سال 1301 هجری شمسی با تأسیس اداره های دولتی در شهر برازجان این اثر محل استقرار این اداره ها شد. ازجمله می توان به اداره های مالیه (دارایی)، پست، تلگراف و دخانیات منطقه جنوب بود که تا سال 1310 در آنجا مستقر بودند و ازآن پس به محل های دیگری انتقال داده شدند. بااین وجود این ساختمان به مدت 10 سال محل استقرار قشون نظامی بود که برای خلع سلاح عمومی به منطقه دشتستان وارد می شدند.

از سال 1333 هجری شمسی ساختمان موردنظر با تغییرات و تعمیراتی که در آن به کار رفت در اختیار اداره شهربانی برازجان نهاده شد، پس ازآن با تغییرات دوباره که در برخی از قسمت های داخلی ساختمان، شترخانه ها و اصطبل انجام شد آن را به شکل بندهای مختلف برای استقرار زندانیان سیاسی و محکومان عادی آماده کردند و با این تغییر کاربری ازآن پس از سال 1336 این ساختمان به دژ معروف شد و به یکی از مخوف ترین زندان های ایران تبدیل شد.

در سال 1353 که زندان عادل آباد شیراز آماده شد تمام زندانیان سیاسی از زندان برازجان به آنجا انتقال داده شدند و ازآن پس این زندان به زندانیان عادی اختصاص داده شد. تا پیش از تأسیس زندان عادل آباد شیراز افراد نام آور و افراد سترگ و مبارزی سال های طولانی از عمر خود را در سلول های تاریک و نمناک این قلعه سپری کردند. ازجمله افراد سرشناسی که مهروموم هایی از عمر خود را در این زندان به سر بردند، می توان از شمس الدین امیر علایی، احمد انهاری، دکتر یدالله سحابی، مهندس مهدی بازرگان، دکتر سید محمدمهدی جعفری، علی محمد عمویی و ده ها نفر نام برد.

لرد کروزن سیاستمدار و مورخ انگلیسی که زمانی سراسر ایران را درنوردیده و بنا به گفته خود بیشتر کاروانسراهای ایران را از نزدیک تماشا نموده بود، درباره استحکام و عظمت کاروانسرای برازجان نیز اظهارنظر نموده و درباره آن چنین می نویسد: در میان تمام آن هایی که من دیده بودم این کاروانسرا بهتر ساخته شده بود و بهتر هم مانده بود. من به درون کاروانسرا رفتم و آن را بازدید نمودم از سنگ های بسیار محکمی ساخته شده، طرح ساختمان هم قابل تحسین بود، علاوه بر ایوان، سکوها و اصطبل معمولی، چند دستگاه بالاخانه برای اقامت توانگرانی که با خانواده خود از آن حدود می گذشته اند، داشته است.

پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی از این بنا به عنوان کمیته، شهربانی و نیروی انتظامی استفاده شده که به دلیل اهمیت و ارزش حفظ این بنای تاریخی با پیگیری های مکرر میراث فرهنگی در سال 76 بنا تخلیه شده و با توجه به قدمت اولیه بنا که به عنوان کاروانسرا ساخته شده بود در جهت بازسازی نهاده شد و تنها بخش انفرادی زندان حفظ شده که با توجه به اتفاقات و جریانات خاص اجرا شده قبل انقلاب در این اثر تاریخی این ضرورت نگهداری احساس می شده است.

کاروانسرای مشیر الملک برازجان در سال 1362 به شماره 1638 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در حال حاضر دفتر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان دشتستان است.

گزارش از روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان بوشهر