ضرورت گذار از نظام جهانی کنونی، تاکید بر وجه کارکردی اتوپیا - وبلاگ بخار

به گزارش وبلاگ بخار، خبرنگاران کتاب دانش اتوپیا نوشته ایمانوئل والرشتاین با ترجمه محمد غفوری از سوی نشر صاد منتشر شده است. قرن بیستم شاهد پیروزی ها و شکست هایی بوده که منجر به خودآگاهی دنیای مدرن شده است. در کتاب دانش اتوپیا ایمانوئل والرشتاین استدلال می نماید که چه طور نظم جهانی که از این رویاها تغذیه می نماید، در حال فروپاشی است. این نظریه پرداز نظام جهانی با اشاره به جهانی شدن تجارت، تغییر نهادهای کار و خانواده، شکست ایدئولوژی سنتی لیبرال و خطر بحران های عمیق زیست محیطی، بر این باور است که سیستم دولت-ملت دیگر کارایی ندارد. همچنین او پیش بینی می نماید که تا نیم قرن دیگر شاهد فروپاشی نظام کنونی، مناقشات و درگیری های عظیم خواهیم بود. ایمانوئل والرشتاین جامعه شناس و متفکر آمریکایی شناخته شده معاصر است که عمدتاً به دلیل طرح نظریات انتقادی اش به سازوکارهای نظام سرمایه داری شناخته می گردد. او استاد دانشگاه پیل آمریکا بود و چندسال پیش نیز سفری به ایران داشت. در سال 2014 جایزه جهانی بهترین پژوهش انجمن بین المللی جامعه شناسی به او تعلق گرفت. شهرت او بیشتر مرهون نظریه نظام جهانی است که یکی از مناقشه برانگیزترین نظریات در میان جامعه شناسان به شمار می آید. به بهانه انتشار این کتاب با غفوری گفت وگویی داشته ایم که در ادامه می خوانید:

اغلب ما وقتی کلمه اتوپیا رو می شنویم چیزی شبیه یک بهشت گمشده یا یک مدینه فاضله دست نیافتنی در ذهنمان متصور می شویم؛ اما والرشتاین در این کتاب، روی انتزاعی بودن این مفهوم دست می گذارد و می گوید اتوپیاها کارکرد تدارک سیاسی و مذهبی دارند؛ در حالی که عموماً نتیجه عکس می دهند. او از واژه دانش اتوپیا برای منظور خود استفاده می نماید. او تاکید می نماید که اکنون نیازی به اتوپیاهای بیشتری نداریم. لطفا در ابتدا درباره تعریف این واژه نزد والرشتاین سخن بگویید.

والرشتاین تعریفی جوهری درباره اصطلاح اتوپیا ارائه نمی نماید. تعریف او تنها وجه کارکردی دارد؛ یعنی اتوپیا را تنها با کارکردهایش معرفی می نماید. همان طور که گفتید از نظر وی اصلی ترین کارکرد اتوپیاها ایجاد همبستگی سیاسی برای رسیدن به یک هدف تعیین است. با این حال، چنانکه در ادامه کتاب نشان می دهد اغلب تکاپوهای اتوپیایی در تاریخ مدرن، که اصلی ترین مظاهر آنها انقلاب های عظیم هستند، نتوانسته اند تغییر عظیمی در ساختارهای موجود ایجاد نمایند. در واقع از حیث ماهوی، والرشتاین همان تعاریف موجود و پذیرفته شده از اتوپیا را پیش فرض گرفته است، چون هدف او ارائه تعریف جدیدی نیست؛ بلکه هدف وی آنالیز کوشش هایی است که تا به امروز با اهداف اتوپیایی اجرا شده است. هرچند که او تنها به آنالیز صرف بسنده نمی نماید و میخواهد ما را نسبت به نگرش های اتوپیایی بدبین کند. در واقع اصطلاح دانش اتوپیا که می توان آن را اتوپیاشناسی یا حتی اتوپیاورزی نیز ترجمه کرد، ناظر بر همین رویکرد به اتوپیا است، یعنی پژوهش درباره انگاره های اتوپیایی و کوشش برای عبور از آنها.

در بخش دیگری از این کتاب والرشتاین از رویاهای عظیم سیاسی حرف می زند و در عین حال ناامیدی از آنها و مثالی می زند و می گوید رویا هر چه عظیمتر باشد آسیبش بیشتر است. این تعبیر گویی مصداقی از امر محافظه کارانه است. آیا والرشتاین با این نگاه محافظه کارانه همراه می گردد؟

یکی از نظریه های سیاسی مهمی که والرشتاین نقد کوبنده ای به آن وارد می نماید، محافظه کاری است. او به هیچ روی با محافظه کاری همدلی ندارد؛ چون از نظر وی ایدئولوژی محافظه کار در خدمت مجموعه ای از منافع طبقاتی و گروهی است که سعی می نماید با طبیعی جلوه دادن وضع موجود، هرگونه تکاپویی برای تغییر را خنثی کند. اشاره به مخاطرات بلندپروازی های سیاسی ناشی از واقع گرایی والرشتاین است و همین چیزی است که او را از بسیاری از همفکران مارکسیستش متمایز می کرد. واقع بینی لزوماً به معنای محافظه کاری نیست.

او در این کتاب از سرنوشت انقلاب هایی مانند انقلاب فرانسه و روسیه می گوید و این سوال را مطرح می نماید که آیا این ها اساسا انقلاب بوده اند یا خیر. از نگاه والرشتاین انقلاب و معیار انقلابی بودن چیست؟

همانند بسیاری از دیگر مفاهیم مطرح شده در این کتاب، والرشتاین هیچ تعریف ماهوی روشنی از تعریف انقلاب به دست نمی دهد و بر همان تعاریف کلاسیک و جاافتاده تأکید می نماید. هدف وی در این کتاب نه ارائه تعریفی جدید از انقلاب و آنالیز جامعه شناختی انقلاب ها، بلکه ارزیابی دستاوردهای جنبش هایی است که وجهه انقلابی دارند. مهم ترین نمونه های آن هم انقلاب فرانسه و انقلاب روسیه هستند. این انقلاب ها قصد داشتند دگرگونی های ساختاری عظیمی ایجاد نمایند و نظم نوینی را مستقر سازند و والرشتاین معتقد است از این حیث پیروز نبودند و نتوانستند تحول گسترده ای، آن چنان که مد نظر خود انقلابیون بود، ایجاد نمایند.

جنسیت، قوم گرایی و نژادگرایی چه نسبتی با امر انقلابی از دیدگاه والرشتاین دارند؟

هر کدام از این عوامل می توانند محرک جنبش های انقلابی باشند؛ خصوصاً ملی گرایی در زمینه سازی جنبش های ضداستعماری و استقلال طلبانه تأثیرگذار بوده است؛ اما رابطه جوهری و بنیادینی بین آنها و انقلاب هایی که در این کتاب به آن اشاره شده است، وجود ندارد، چون همان طور که قبلاً اشاره شد والرشتاین بحثی ایجابی یا حتی توصیفی درباره ماهیت رخدادهای انقلابی طرح نمی نماید، بلکه پیامدهای آنها را ارزیابی می نماید.

او در فصل دو کتاب بیان می نماید که چگونه ما در حال گذار از نظام جهانی کنونی یعنی اقتصاد جهانی سرمایه داری به یک نظام یا نظام های جهانی دیگر هستیم. دشواری های این گذار برای مردم عادی و قدرتمندان چگونه خواهد بود؟

کتاب به سبب ایجازش چندان درباره این موضوع تفصیل به خرج نداده است. نویسنده بسیار کوتاه از روی این پرسش عبور می نماید و به عوامل و تضادهایی در درون نظم سرمایه دارانه می پردازد که این گذار را اجتناب ناپذیر می سازند. این دوره گذار توام با دشواری های زیادی برای همه خواهد بود و مهم ترین تعیینه آن هرج ومرجی است که در هر دوره گذار می توان شاهد آن بود. منتها این بار این ناامنی و بی نظمی چنان شدید است که والرشتاین تعبیر جهنم گذار را برای آن به کار می برد.

نظام جهانی جایگزین با توجه به اینکه نظام جهانی کنونی به اعتقاد والرشتاین در این کتاب محدودیت هایی دارد، چه شاخصه هایی می تواند داشته باشد؟

مهم ترین تعیینه نظام جایگزینی که والرشتاین مد نظر دارد، حاکمیت برابری و استقرار دموکراسی فراگیری است که امکان مشارکت آگاهانه و مؤثر همه اعضای جامعه در آن فراهم است. در این نظام جدید هر کسی باید رضایت شغلی حداکثری داشته باشد و در آن باید نظام تأمین اجتماعی مستحکم و نیرومندی مستقر گردد که در شرایط اضطراری بتواند حمایت لازم را از شهروندان به عمل آورد. همچنین یکی از مهم ترین تعیینه های این نظام برنامه ریزی درباره استفاده بهینه و عادلانه از منابع زیست کره است؛ به گونه ای که این منابع برای نسل های آینده نیز حفظ شوند و به تعبیر خودش هیچ استثمار میان نسلی ای رخ ندهد.